आर.आर. पौडेल, पोखरा न्यूज-३०, मंसिर। पोखरा लेकसाइडको धेरै मानिस जमघट हुने ठाउँ बाराही चोक । यो ठाउँमा पोखरा घुम्न पुगेका प्रायःजसो आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटक पुग्ने गर्छन् ।
यहि ठाउँमा आयोजना भयो आठौँ संस्करणको चार दिने आइएमई नेपाल साहित्य मेला २०१९ । मेलामा साहित्यकार तथा साहित्यसँग रुचि भएकाहरु जमघट गरायो । यसले साहित्य मेलालाई लक्षित गरी तहाँ पुगेकाहरु मात्र नभएर घुम्नको लागि लेकसाइड पुगेकाहरुको समुह पनि मेलामा सहभागी बन्न बाध्य पार्यो । पोखरा घुम्न आएका विदेशी पर्यटकको समेत सहभागीता तहाँ थियो ।
पहिलो दिन माछापुच्छ्रे खुलेन । उ लज्जायो । उसको घुम्टो खुल्दै खुलेन । त्यसैले कतिपयलाई कार्यक्रम स्थलको सौन्र्दयताको बारेमा केहिलाई अनविज्ञता थियोे । साहित्यमा पोखरा, फेवाताल, माछापुच्छ्रेको वर्णन अत्याधिक हुने गर्दछ । धेरै पटक खुलेको माछापुच्छ्रे को सौन्दर्यताको वर्णन भएका छन् ।
साहित्यकारको कलमबाट लुकेको माछापुच्छ्रे को वर्णन खोजेर होला । उँ दिनभर लुकिरह्यो । दोस्रो दिन बल्ल माछापुच्छ्रे को घुम्टो उघारियो । यसरी खुलेकोे मौसमले लेखक, साहित्यकार, कलाकार तथा सहभागीको मन पफुल्ल बनायो । फेवाताल, बाराहि मन्दिर, उत्तरमा खुलेको हिमाल, आकाशमा उडेका प्याराग्लाइडिङ लगायतका दृश्य नियाल्दै साहित्य मेला हेर्न पाउँदा उनीहरु रमाए ।
उनीहरुको मन यतिले मानेन । कतिले फेवातालमा डुङ्गा सयर गरे । केहि पोखरा आसपासका ठाउँमा पुगे । केहि आफ्ना पाठकसँग गफिन थाले । आयोजकले हरेक दिनको लागि तालिका निर्माण गरेका थिए । सोही तालिका र फर्मेटमा औपचारिक कार्यक्रम सञ्चालन भएपनि बाहिर पाठकले लेखकसँग आ–आफ्नो ढंगले भलाकुसारी गर्न समेत पाए ।
चार दिन सम्म फेवातालको किनारामा अग्रज देखि अनुज साहित्यकर्मी सहभागी थिए । आफुलाई मन परेको लेखकलाई भेट्ने, उनीहरुसँग बस्ने, फोटो खिच्ने, उनीहरुका विचार सुन्ने र उनीहरुसँग आफ्ना प्रश्न समेत राख्न पाउँदा मेला स्थलमा पुगेका दर्शक खुशि थिए ।
देश तथा विदेशका लेखकका विचार उनीहरुले प्रत्यक्ष सुन्ने मौका पाए । कति दर्शकले प्रश्न सोध्ने निउँमा आफ्नो विचार समेत पोखे । केहि लेखक, कलाकार, साहित्यकारका व्यक्तिगत जीवनी देखि इतिहास र भविष्यको बारेमा जान्ने मौका सहभागीले पाए । चारवटा संस्करण काठमाण्डौमा आयोजित यो कार्यक्रम चौथो पटक पोखरामा आयोजना गरियो । बुकवर्म फाउन्डेशन र ¥यान्डम रिडर्स सोसाइटीको आयोजनामा भएको मेलामा कला, साहित्य, संगीत, समाज, संस्कृति र राजनीतिसँग सम्बन्धित विभिन्न सत्रहरु मेलामा थिए । हरेक सत्र एक घण्टाको अवधि तोकिएको थियो ।
निःशुल्क प्रवेश गर्ने व्यवस्था मिलाइएको यो मेलामा अनुपस्थितलाई युट्युब र सामाजीक सञ्जाल मार्फत हेर्ने अवसर आयोजकले मिलाए । मेलामा पुस्तक विक्रिका लागि पनि राखियो । जहाँ पुस्तक किन्नेको भिँड समेत मेला अवधिभर देखियो ।
अन्तिम दिन
पोखराको तालबाराही चोक, लेकसाइडमा आयोजित महोत्सवमा अन्तिम दिन नायक विपीन कार्कीदेखि लेखक सौरभ, राजनीतिज्ञ प्रदीप गिरीसम्मले बहस गरे ।
महोत्सवकै अवसर पारेर कविशिरोमणि लेखनाथ पौड्यालको जन्मथलो काँस्कीकों अर्चलेमा शिरोमणि संग्रहालय अवलोकन, शिरोमणि विमर्श, काव्यवाचन तथा पदयात्रा कार्यक्रम सम्पन्न भयो । कार्यक्रममा सनतकुमार वस्तीले लेखनाथ पौड्यालको कृति र प्रवृत्तिबारे जानकारी दिए । रोचक घिमिरेले पौड्यालका केही आनीबानी एवम् स्वभावगत किस्सा सुनाए । माधव वियोगीले पौड्यालका केही कविता वाचन गरे । उक्त अवसरमा अमर न्यौपानेले लेखनाथ नचिन्दै उनका कवितासँग प्रेम भएको प्रसंगसहित उनको कवितामा पाइने वेदान्त दर्शनबारे धारणा राखेका थिए । साथै कार्यक्रमका सहभागीले संग्रहालय अवलोकन गरे । वक्ताले काव्यवाचन गरेपछि सुरु भएको पदयात्रा अर्घाैंदेखि कालिकासम्म पुगेर टुंगिएको थियो ।
सोमबारको पहिलो सत्र रह्यो, पात्रको तयारी । यसमा स्वेच्छा राउतसँग गफिए, विपीन कार्की, सुरक्षा पन्त र सौगात मल्ल । यो सेसनमा उनीहरुले फिल्ममा पात्रको भूमिका निर्वाह गर्न अपनाएका र गरेका संघर्षको बेलिविस्तार लगाए । महिनौं लगाएर गरेको तयारीपछि फिल्म आउँदा आफूहरु एक्साइटेड हुने गरेको उनीहरुको भनाइ थियो । कतिपय अवस्थामा पात्रको तयारी नगरी पनि सुटिङ गर्नुपर्दाका क्षणहरुबारे पनि उनीहरुले बेलिविस्तार लगाए ।
पछिल्लो समयमा बनिरहेका फिल्ममा नायकनायिका मात्र नभई सहायक अर्थात् सहनायकको भूमिका पनि खोजी हुन थालेको उनीहरुले बताए । साथै कतिपय अवस्थामा सहायक पात्रलाई पनि स्थापित गर्न सकिने उनीहरुको भनाइ थियो । फिल्मभरि अभिनय हुँदैमा त्यो नायकनायिका हुने र छोटो भूमिका हुँदा सहनायक हुने अवस्था नरहेको उनीहरुले बताए । त्यो त पात्रले निर्वाह गर्ने भूमिका र अभिनयले निर्देश गर्ने उनीहरुको भनाइ थियो ।
महोत्सवमा अर्काे सेसन रह्यो, विदेशी मिडियामा नेपाल । यसमा सुम्निमा उदास, दीपक अधिकारी, रजनीश भण्डारीलाई छलफलमा उतारे पावन माथेमाले । विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय मिडियामा काम गरेका उदास, अधिकारी र भण्डारीले त्यहाँका सञ्चारमाध्यमले नेपालका विविध पाटोलाई कसरी हेरिरहेका छन् भन्ने मात्र जानकारी गराएनन्, सँगै नेपालका सम्पदालगायत कला, संस्कृति आदिलाई कसरी बाहिर ल्याउन सकिन्छ भन्नेमा पनि बहस गरे ।
विदेशी मिडियामा नेपालका सगरमाथा, कुमारी जात्रा आदि विषयले कसरी स्थान पाएका छन्, कस्ताकस्ता इस्युमा अन्तर्राष्ट्रिय मिडियाले कभरेज गर्न चाहन्छन् भन्ने विषयमा पनि उनीहरुले छलफल गरे । २०७२ सालमा भारतले लगाएको अघोषित नाकाबन्दी र त्यसअघि गएको भूकम्पलगायतका बेला विदेशी मिडियाले नेपाललाई कसरी केन्द्रमा राखेर समाचार प्रकाशन, प्रसारण गरे भन्ने विषयमा समेत चर्चा भयो ।
यही समयमा आफ्नै गाउँ फर्की आएँ शीर्षकमा अनुप बराल, राम गुरुङ र सरस्वती प्रतीक्षा छलफलमा उत्रिए । कर्मथलो छाडेर आफ्नो जन्मथलोबाटै सुकर्म गरिरहेका अर्थात् समाजको विकासमा केही गरौं भनेर लागिपरेका बराल र गुरुङले बाल्यकालदेखि युवावस्थासम्म आफ्नो गाउँठाउँलाई कसरी, कस्तोकस्तो अवस्थामा देखियो भन्नेबारे चर्चा गरे ।
महोत्सवमा इङ्लिस एन्ड भर्नाकुलर लिटरेचर्स इन साउथ एसिया शीर्षकमा पनि बहस भयो । यो शीर्षकमा हरिश त्रिवेदीसँग सञ्जीव उप्रेतीले अन्तर्संवाद गरे । उनीहरुले दक्षिण एसियामा अंग्रेजी भाषा एवम् त्यसका भाषिकाको अवस्थाबारे चर्चापरिचर्चा गरे ।
महोत्सवमा छाउ विद्रोह शीर्षकमा पनि संवाद चल्यो । यसमा थिए, मोहना अन्सारी, शृंखला खतिवडा, मेनुका ढुंगाना र राज सरगम । उनीहरुले पश्चिम नेपालमा व्याप्त रुढीवादी परम्परा छाउबारे छलफल गरे । छाउ जस्तो कुसंस्कार समाजमा व्याप्त रहेसम्म यहाँको विकास सम्भव नहुनेमा उनीहरुले जोड दिए । यसको अन्त्यका लागि समाजमा सर्वप्रथम सचेतना जगाउनुपर्ने र त्यसका लागि राज्यका तर्फबाट पहलकदमी आवश्यक रहेको उनीहरुको भनाइ थियो ।
महोत्सवको अर्काे सत्र रह्यो, कहाँ आइपुग्यो सिंहदरबार ? यो सत्रमा सहभागी थिए, मानबहादुर जिसी, किरण गुरुङ र सोमलाल सुवेदी । उनीहरुलाई छलफलमा ल्याए, अमृत सुवेदीले । नेपाल संघीयतामा गएर तीनै तहको निर्वाचन भएर गाउँगाउँमा सिंहदरबार जाने भनिए पनि जनताले त्यो सुविधा नपाएको उनीहरुले बताए । त्यसमा केन्द्र सरकारले अझै पनि आफूले स्थानीय एवम् प्रदेश सरकारलाई अधिकार दिन अप्ठ्यारो मानेको उनीहरुको भनाइ थियो ।
जबसम्म स्थानीय एवम् प्रदेश सरकारलाई स्वायत्त बनाइँदैन, तबसम्म विकास सम्भव नभएको उनीहरुले बताए । साथै स्थानीय एवम् प्रदेश सरकारले आआफ्नो क्षेत्रबाट काम गरिरहे पनि त्यसको प्रभाव देखिन केही समय लाग्ने उनीहरुको धारणा थियो । यही समयमा अर्काे सेसन चल्यो, राइटिङ दि पास्ट । यसमा अमिताभ बाग्ची र अजपा शर्माले छलफल गरे । विगतमा फर्किएर लेख्नु गाह्रो काम रहेको उनीहरुले बताए । साथै लेखनका लागि धेरैजसो इतिहासमा भर पर्नुपर्ने बाध्यता रहेको उनीहरुकोउ भनाइ थियो ।
यसपछिको अर्काे सेसन रह्यो, शिवालिक सभ्यताको । यसमा सौरभको एकल प्रस्तुति रह्यो । सौरभले शिवालिक सभ्यताको सुरुवात, यसबारेका भ्रम, यसको विस्तारलगायत विषयमा आधारित रहेर आफ्ना अभिव्यक्ति सार्वजनिक गरे । शिवलेकको एकतिहाइ दक्षिण र उत्तर क्षेत्र लिएर नेपाल निर्माण भएको उनले बताए ।
यससम्बन्धी पुरातात्विक वस्तु भने नपाइएको उनको भनाइ छ । शिवालिकका सबै सभ्यतामा पुग्न एउटा सामान्य खोजबाट नसकिने उनले बताए । नेपालमा नेवार, खस र मैथिली सभ्यता रहेको उनको भनाइ छ । यसलाई नेपाल एवम् नेपालीहरुले गोरव गर्नुपर्ने उनले बताए । महोत्सवमा हाउ सेल्फी जर्नलिज्म इज अन्डस्ट्र्यान्डिङ डेमोक्रेसी सेसन चल्यो ।
यसका वक्ताहरुले पछिल्लो समय पहिलो हुने नाउँमा जथाभावी समाचार प्रसारण गरिरहेको अवस्थाबारे चर्चापरिचर्चा गरे । साथै त्यसले लोकतन्त्रमै खतरा निम्त्याउने उनीहरुको भनाइ थियो । यसपछि थियो, हिन्दी कविता वाचन र मानुषी विमर्श । उक्त समयमा कुलदीप कुमारले हिन्दी कविता वाचन गरे भने प्रदीप गिरीले मानुषी विमर्शमा आफ्ना धारणा राखे । यसरी सकियो आँठौ सस्करणको नेपाल साहित्य मेला ।
